Zasadniczym celem naszej tegorocznej wyprawy były wschodnie i południowo-wschodnie rejony Turcji. Podróż rozpoczęliśmy w Istambule, aby po licznych meandrach trasy w Centralnej Turcji, wynikających z niemożliwych do odparcia pokus, jakie stanowiły uroki Konya, Kapadocji, Ankary, Boazkale, Amasya i Sivas, wrócić na wiodącą ku wschodowi kraju drogę.

     Bramą do wschodnich rubieży stało się dla nas Erzurum - największe miasto Wschodniej Anatolii, odwieczne przedmurze, miasto wojen. Jego ulicami przetaczały się w kolejnych wiekach oddziały perskie, ormiańskie, mongolskie, rzymskie, arabskie, seldżuckie i rosyjskie. Dziś to nieco chaotyczne miasto kryje w sobie takie perełki architektury jak:

• pochodząca z okresu imperium seldżuckiego Medresa Çifte Minareli, ze swymi dwoma wyniosłymi minaretami i wspaniałą płaskorzeźbą seldżuckiego orła;
• trzy grobowce w kształcie kamiennych namiotów, kryjące szczątki sułtanów seldżuckich i seltuckich;
• powstałe w czasach panowania mongolskich chanów seminarium teologiczne Yakutiye z opasłym, barwnym minaretem i ciekawymi zbiorami muzealnymi wewnątrz;
• założoną w V wieku przez cesarza Teodozjusza i potem wielokrotnie przebudowywaną cytadelę.

     We wschodnich rejonach Turcji, po zmroku drogi są zamykane dla ruchu kołowego i patrolowane przez wojsko, co jest elementem prowadzonej na szeroką skalę kampanii przeciwko bojówkom Partii Pracujących Kurdystanu oraz grupom przemytniczym. Z tych też powodów dopiero następnego dnia o świcie miejscowy autobus, nie tak luksusowy jak te kursujące na zachodzie i w centrum kraju, wiezie nas do oddalonego o 205 km Kars. To położone w odległości 45 km od granicy z Armenią miasteczko nosi liczne architektoniczne ślady, trwającego od 1878 do 1920r., rosyjskiego w nim władania. Główną przyczyną, dla której nie należy omijać tego miejsca, nie są jednak postrosyjskie kamieniczki, czy pełniąca dziś funkcję meczetu była cerkiew. Nie jest nią również górujący nad miastem, pamiętający czasy seldżuckie i mongolskie fort, ani też Kościół Apostołów, wzniesiony tu przez ormiańskiego króla Bagratida Abasa. Nadrzędnym bowiem celem przybycia do Kars jest odwiedzenie Ani - położonych na samej granicy, fascynujących i niezmiernie malowniczych ruin dawnej stolicy Królestwa Ormiańskiego, ustanowionej tu w 961r. przez króla Aszota III i rozbudowanej przez jego następców Smbata II i Gagika I.

     W niedalekiej przeszłości, gdy po drugiej stronie wąwozu rzeki Ahurian zaczynały się strzeżone wielokrotnymi zasiekami tereny ZSRR, wizyta w ruinach Ani, leżących w obszarze 700-metrowego pasa "wyludnionej ziemi", była praktycznie niemożliwa. Dziś aby tu przybyć, należy wyrobić "permit" w Biurze Informacji Turystycznej w Kars, następnie potwierdzić go na posterunku policji w wydziale bezpieczeństwa i na koniec udać się do Muzeum w Kars, gdzie po obejrzeniu jego niezbyt rozległych zbiorów nabyć można bilet, uprawniający do wejścia na obszar ruin Ani. Aby uniknąć 2-3-godzinnego procesu biurokratycznego, najlepiej jest skorzystać z rozsądnej cenowo oferty "znajomych" Biura Informacji Turystycznej, którzy w ciągu godziny załatwią za ciebie wszystkie formalności i godzinę później dowiozą cię pod mury Ani własnym samochodem.

     Wkraczając na teren kompleksu, pozostawiamy paszporty wraz z "permitem" w wojskowym punkcie kontrolnym i przekroczywszy masywną bramę dedykowaną sułtanowi seldżuckiemu Alp Arsalanowi, który podbił miasto w 1064r., uzyskujemy prawo do zwiedzania ruin pod warunkiem poruszania się po wyznaczonej ścieżce, bez możliwości zejścia w dół granicznego wąwozu oraz zbliżenia się do wzgórza fortecznego zajętego przez turecką armię. Po liczącym w okresie ormiańskiej świetności ponad 100 000 mieszkańców mieście pozostały malownicze ruiny sześciu kościołów, nieco późniejszego meczetu, zarysy ulic oraz kamienne podmurówki domostw mieszczańskich. Uwagę przykuwają:

• ocalały jedynie w połowie swej bryły Kościół Odkupiciela, stojący nie opodal brzegu wąwozu na kształt kamiennej budki suflera;
• znacznie lepiej zachowany Kościół Świętego Grzegorza Oświecającego, Apostoła Ormian, z pozostałościami fresków na sklepieniu i w nawach;
• Kościół Katedralny - największa i najstarsza świątynia w kompleksie, przekształcona później w meczet;
• drugi w kompleksie Kościół Świętego Grzegorza położony w zachodniej części miasta;
• Kościół Świętych Apostołów, wykorzystywany w okresie seldżuckiej konkwisty jako karawanseraj;
• bardzo zrujnowany, kolejny - trzeci już Kościół Świętego Grzegorza, który w zamyśle miał konkurować z konstantynopolską Hagia Sofią;
• różniący się od pozostałych obiektów, wybudowany przez seldżuckich najeźdźców Meczet Menüçer.

     W głębi wąwozu widoczne są nadal ruiny, spinającego niegdyś oba brzegi rzeki Ahuryan mostu, przez który przeprawiały się karawany kupieckie, budując podstawy zamożności i rangi miasta. O ostatecznym upadku Ani przesadziło tragiczne trzęsienie ziemi w 1319 r.

     Wyjeżdżając bladym świtem z Kars, docieramy po dwóch godzinach do Idir, gdzie przesiadamy się do dolmuş'a (turecka nazwa mikrobusu), który po godzinie jazdy drogą wiodącą wśród pól wulkanicznych u podnóża Araratu, dowozi nas do Doubeyazit. Miasteczko to, zamieszkane głównie przez ludność kurdyjską, dynamicznie prosperuje dzięki mniej lub bardziej oficjalnemu handlowi transgranicznemu z Iranem. W odróżnieniu od pozostałych obszarów Wschodniej Turcji, skąd niedawne turecko-kurdyjskie konflikty polityczne odstraszyły większość turystów, w Doubeyazit spotyka się ich dość licznie, a to z racji na oddalone o 34 km na wschód od miasta przejście graniczne w Gürbulak, stanowiące dla wielu z nich wrota do podróży przez Iran i Pakistan do Indii.

     Nie opodal przejścia granicznego znajduje się ciekawa "dziura w Ziemi", czyli drugi co do wielkości na świecie, powstały w 1920 r. meteorytowy krater, mierzący 60/35 m.

     Od głównej asfaltowej szosy łączącej miasto z granicą odchodzi ku południowi wąska ziemna droga, która wznosząc się na zbocze suchego masywu, doprowadza nas do niecodziennie wyglądającego, rozległego, brunatnego wypiętrzenia na łagodnym w tym miejscu zboczu. Wypiętrzenie to kształtem przypomina kadłub potężnej łodzi, przywodząc na myśl, z racji na bliskość biblijnego Araratu, przypowieść o Noem i jego Arce. Badania przeprowadzone za sprawą skłonnych do mistycznych wizualizacji przybyszów, kierowane przez byłego astronautę Jamesa Irwina, podsyciły wyobraźnię odnalezieniem w tym miejscu fragmentów drewna. Zapał wielu jednak ostygł gdy, po analizie radiometrycznej, okazało się, iż fragmenty te pochodzą jedynie z 450-750 r. po Chrystusie. Nie umniejsza to jednak w niczym niecodziennego charakteru tego zakątka.

     Architektoniczną perełką okolic Doubeyazitjest malowniczo zawieszony na tarasie zbocza ponad miastem pałac Ishaka Paszy - kurdyjskiego władcy tych terenów, panującego na przełomie XVI i XVII w. Mieszanka stylu gruzińskiego, seldżuckiego, perskiego, ormiańskiego i otomańskiego fascynuje zwłaszcza misternymi kwiatowymi reliefami. Wspaniałe złote wrota strzegące niegdyś wnętrz pałacu, zostały wywiezione przez Rosjan, i można je podziwiać w zbiorach petersburskiego Ermitażu.

     Pisząc o atrakcjach Doubeyazit i okolic nie sposób pominąć widoczną tutaj zewsząd, wyniosłą na 5137 m.n.p.m., zwieńczoną koroną wiecznego śniegu górę Ari, czyli biblijny Ararat. Aby dostać się na wierzchołek tego wygasłego wulkanu, trzeba przejść biurokratyczną gehennę w celu przekonania władz policyjnych do wydania "permitu". Procedura ta, wynikająca z prowadzonej w ostatnich latach ostrej akcji wojskowo-policyjnej przeciwko bojówkom Partii Pracujących Kurdystanu oraz szmuglerom, ma być podobno w przyszłym roku bardzo złagodzona. Aby zaoszczędzić czas, najlepiej jest skorzystać z pośrednictwa któregoś z miejscowych agentów turystycznych, co przy niewielkiej inwestycji finansowej pozwala na załatwienie wymaganych papierów w ciągu 1-2 dni. Do grupy przydzielany jest przewodnik oraz zbrojna eskorta. Zdobycie wierzchołka wymaga dobrej kondycji fizycznej i choćby odrobiny doświadczenia w pokonywaniu lodowców.

     Po górskich atrakcjach Araratu, udajemy w drogę do Van. Duże autobusy kursują bardzo okrężną, liczącą 315 km trasą z przesiadką w Ari. My wybieramy miejscowy mikrobus, jadący bardzo malowniczą i znacznie krótszą (185 km) drogą wzdłuż granicy irańskiej, przez Caldiran i Muradiye. Po trzech godzinach jazdy, urozmaicanej czterema kontrolami dokumentów, będącymi naturalnym już elementem kolorytu podróżowania na wschodzie Turcji, docieramy nad jezioro Van. Ten olbrzymi akwen wypełniony wysoce alkaliczną wodą powstał w wyniku zablokowania odpływu wód przez wypływ magmy z niedalekiego, położonego na północnym brzegu dzisiejszego jeziora, wulkanu. Najlepszym miejscem do kontemplacji uroku i rozmiarów, tego "wschodniotureckiego morza" jest usytuowana na urwistej skale cytadela Van, a ściślej to co z niej pozostało, czyli ruiny urartiańskich fortyfikacji z wieżą wybudowaną na polecenie króla Serduri I. U podnóża fortu widoczny jest rozległy, porośnięty trawą obszar z zarysami fundamentów licznych domostw oraz rozsypującymi się resztkami świątyń i budowli publicznych. Są to pozostałości powstałego tutaj ponad 3000 lat temu urartiańskiego miasta Tushpa, prekursora dzisiejszego Van. Po zniszczeniach, jakie przyniosły działania militarne pierwszej wojny światowej oraz daremne próby stworzenia na tych terenach Republiki Armeńskiej, jedynymi wyraźnie widocznymi obiektami są tu, już nie urartiańskie lecz dużo późniejsze - seldżuckie meczety Kaya Celebi oraz Hüsrev Paşa.

     Współczesne miasto Van jest handlowym sercem, zamieszkanych przez ludność kurdyjską, okolicznych górzystych terenów. Największymi atrakcjami okolic Van są:

• skalista wysepka Akdamar, na jeziorze Van ze wspaniałym, pokrytym reliefami o treściach świeckich i biblijnych Kościołem Świętego Krzyża, zbudowanym tu wraz z ze znajdującymi się dziś w kompletnej ruinie pałacem i monastyrem, przez ormiańskiego króla Gagika w 921r.;
• ruiny urartiańskiego miasta odsłonięte w oddalonej o 25 km od Van miejscowości Cavuştepe;
• kurdyjska twierdza Hoşap, położona przy drodze do Hakkari.

     Zauroczeni jeziorem Van wyruszamy do stolicy kurdyjskiego wschodu Turcji - Diyarbakir. Podsycane przez przewodnik Lonely Planet obawy, wynikające z opisów drastycznych zamachów bombowych, napadów i ulicznych potyczek, do jakich ponoć dochodziło w tym mieście w ostatnich latach, w ramach kulminacji turecko-kurdyjskiego antagonizmu, okazały się być całkowicie bezpodstawne. Na każdym bowiem kroku spotykamy się z przejawami bezinteresownej życzliwości i gościnności. Mieszkańcy miasta spragnieni są powrotu turystów, których skutecznie odstraszyły niedawne konflikty.

     Schowane za potężnym kamiennym murem stare Diyarbakir to fascynująca plątanina wąziutkich uliczek, przypominająca nieco labirynty starego miasta Jerozolimy czy Damaszku. Podstawowym budulcem jest tu bazalt łączony z granitem i wapieniem, w naprzemiennych czarno-białych, pasmowych układach. Na szczególną uwagę zasługują:

• Meczet Ulu, powstały z przebudowy byłego kościoła ortodoksyjnego obrządku syryjskiego;
• wspaniały czarny bazaltowy dom mieszczański z białymi dekoracyjnymi wstawkami - miejsce urodzenia kurdyjskiego poety Cahit'a Sitki Taranci;
• trudne do odnalezienia w plątaninie ulic i murów malownicze ruiny Kościoła Chrześcijan Syryjskich - Kaldani oraz Kościoła Ormiańskiego;
• Maryem Ana Kilisesi czyli jedyny aktywny do dziś w Diyarbakir kościół jakobitów;
• Meczet Kasim Padish, z jedynym w swoim rodzaju minaretem, wspartym u podstawy na czterech filigranowych kamiennych kolumienkach;

     Opuszczając stare miasto przez Bramę Mardin, po 15 minutach marszu docieramy do zabytkowego kamiennego mostu na rzece Tygrys, nazywanej przez miejscowych Dicle.

     Dalsza licząca około 100 km pustynna droga wiedzie nas do kolejnej architektonicznej perełki południowo-wschodniej Turcji - usytuowanego na stokach wulkanicznego wzgórza miasteczka Mardin. Słynie ono z wspaniałych kamiennych budowli w miodowo-piaskowym kolorze, wśród których prym wiodą medresy Sultan Isa i Kasim Paşa, karawanseraj przekształcony obecnie w urząd pocztowy oraz meczety Ulu i Latifiye.

     Sześć kilometrów ponad miastem znajduje się Deyrul Zafaran czyli Szafranowy Monastyr, będący niegdyś siedzibą, przeniesionego później do Damaszku, Patriarchatu Ortodoksyjnego Kościoła Syryjskiego. Wnętrza monastyru skrywają wspaniały rzeźbiony tron patriarchów oraz ich, strzeżone przez zabytkowe drzwi, grobowce.

     Kolejny dzień rozpoczynamy od 260 km podróży, której celem jest starożytna Şanilurfa zwana dawniej Urfą lub Edessą. Zamieszkane przez ludność kurdyjską oraz arabską miasto jest miejscem niezwykłym. Dzieje się tak za sprawą licznie przybywających nie tylko ze wszystkich zakątków Turcji, ale także z Iranu i Syrii pielgrzymów, których celem jest mityczna Grota Narodzenia Proroka Abrahama. Oddzielne dla kobiet i mężczyzn wejścia prowadzą do odseparowanych od siebie przedsionków, w których przez masywną kratę można zajrzeć do wnętrza świętej groty, oraz skosztować bijącej z jej wnętrza świętej wody. Nie opodal znajdują się: Meczet i Medresa Proroka Abrahama Przyjaciela Boga oraz nieco młodsze meczety Hasana Paszy i Mevlid-i Halil. Obszar ten zwany Dergah oddzielony jest wspaniale utrzymanym parkiem od drugiego świętego miejsca Urfy - kompleksu Gölbaşi. Centralnym obiektem jest tu staw ze świętymi karpiami, który jak głosi legenda, powstał z wody, którą Bóg ugasił płonący stos na którym asyryjski król Nimrod planował spalić Proroka Abrahama, w odwecie za prowadzoną przezeń walkę z dotychczasową "pogańską" wiarą. Legenda ta głosi, iż płonące bierwiona przeistoczyły się wówczas w ryby, których potomkami są dzisiejsze święte karpie. Staw otoczony jest piękną kolumnadą, spajającą stojące na jego przeciwległych brzegach meczety Rizvaniye Vakif i Abdurrahman. Po zachodzie słońca, gdy światła wyławiają z mroku całą wspaniałość obu świętych miejsc, atmosfera staje się tu iście magiczna.

     Nawet w najbardziej upalny dzień warto jest podjąć trud wspięcia się na szczyt górującego nad Urfą wzgórza fortecznego Damlacik. Najciekawszą do tego celu drogą jest tunel wykuty w skale, wprowadzający nas na szczyt wzgórza, zwieńczonego dwoma potężnymi kolumnami hellenistycznymi. Znajdujące się tu ruiny są pozostałością fortu rozbudowywanego kolejno przez bizantyjskich i tureckich przybyszów, a nawet okresowo przez Krzyżaków.

     Odrębną atrakcją Urfy są malownicze bazary, przypominające nieco swą atmosferą targowe centrum Aleppo.

     Będąc w Urfie należy koniecznie wybrać na pustynne południe, pod samiusieńką syryjską granicę, gdzie leży niegdysiejsze kulturalne, naukowe i polityczne serce rejonu, wzmiankowany w Biblii a dziś "zapomniany przez Boga i ludzi" Harran. Ta pustynna wioska, słynna ze swych kamienno-glinianych domostw, przypominających nieco ule lub rzędy jaj w gnieździe, skrywa pozostałości datowanego na 5000 lat wstecz antycznego miasta. To kwitnące w czasach Imperium Hittyjskiego miasto gościło w swych progach urodzonego w Urfie Abrahama, będąc równocześnie jednym z głównych ośrodków kultu Sina - boga Księżyca. Do dziś zachowały się ruiny fortu w centrum wsi oraz stojące nie opodal ruiny pierwszego na świecie islamskiego uniwersytetu, ustanowionego w VII w. przez umajadzkich kalifów.

     Ślady antycznego kultu boga Sina, datowanego na II-IX wiek, najlepiej zachowały się w położonej 55 km w głąb pustyni wiosce Somatar, gdzie w Grocie Pagnon, znajdują się niezatarte do dziś wizerunki Sina oraz liczne inskrypcje. Na pobliskich wzgórzach znajdują się pozostałości obiektów sakralnych dedykowanych poszczególnym planetom, z najlepiej zachowanym sanktuarium Wenus.

     Z innych godnych uwagi obiektów rozrzuconych wśród kamienistych pagórków tej pustyni wspomnieć należy o:

• ruinach Karawanseraju el Ba'rur w połowie drogi między Harran i Somatar;
• podziemnym mieście Suayb z domostwem legendarnego Proroka Jetro;
• oddalonych o 10 km od Harran, utworzonych ręką ludzką potężnych grotach, powstałych podczas pozyskiwania kamiennych bloków do budowy antycznego miasta.

     Wszystkie te miejsca pozostawiają niezapomniane wrażenia nie tylko z racji na surowe piękno pustyni i świadomość obcowania z tak zamierzchłą przeszłością, ale także ze względu na nieziemskie wprost suche upały osiągające 47°C w cieniu i 64°C w słońcu.

     Końcowym akordem wschodniotureckiej fazy naszej tegorocznej wyprawy, stał się jednodniowy "wypadzik" (20 godzin w drodze, 790 km na liczniku) na górę Nemrut. Po drodze oglądamy potężną tamę im. Atatürka, spiętrzającą wody Eufratu i kierującą je poprzez 26 km długości największy na świecie podziemny tunel irygacyjny w kierunku Urfy, gdzie wypompowywana jest na powierzchnię, aby nawodnić pustynne obszary. Mimo że całość tego hydroenergetycznego projektu ma być zakończona dopiero w 2005r., to już dziś na południowych przedmieściach Urfy wyrastają jak grzyby po deszczu plantacje bawełny.

     Po przebyciu ponad 390 km docieramy do Arsamei - pierwszego z zespołu fascynujących antycznych obiektów rozrzuconych na obszarze około 80 km², w środkowej części pasma Antytauryasa, w otoczeniu mierzącego 2150 m szczytu Nemrut oraz na nim samym. Niezmiernie późno, bo dopiero w 1881r. oficjalnie opisane dla świata ruiny tego kompleksu kryją do dziś dnia liczne frapujące archeologów i historyków zagadki. Wiadomo, iż rzymski wódz Mithriades I Callinicus, zdobywszy te rejony w roku 80 p.n.e., ogłaszając się królem, proklamował tu swe królestwo, za stolicę obierając Arsameię. Z miasta tego pozostały do dziś wyniesione ma malowniczym wzgórzu ruiny, a wśród nich niebywałej urody płaskorzeźby przedstawiające: Mithriadesa I ściskającego dłoń Heraklesa oraz niezidentyfikowaną postać kobiecą. Poniżej Arsamei, przejechawszy ufundowany przez cesarza Septimusa Severusa kamienny most, docieramy do Karakuş - strzeżonej przez kolumny zwieńczone kamiennymi orłami mogiły żon królewskich.

     Kierując się na szczyt góry Nemrut, mijamy znacznie młodszy, bo czternastowieczny mamelucki zamek we wsi Kahta. Wierzchołek góry osiągamy tuż przed zachodem słońca, aby w osłupieniu obserwować nieprawdopodobnej urody fragmenty kamiennych kolosów, poroztrącane wśród kamienistego osypiska okrywającego szczyt góry. Fragmenty posągów Apolla i perskiego boga Słońca - Mitry, Heliosa, Hermesa, Fortuny, Tyche oraz Zeusa - Ahura Mazda świadczą dobitnie o synkretyzmie wierzeń ich fundatora - króla Antiochusa I Epiphanesa, następcy Mithriadesa I. Ten znakomicie balansujący nie tylko w sprawach wiary, ale także w polityce władca doprowadził do rozkwitu swe buforowe królestwo, zyskując przychylność zarówno Rzymu, jak i partiańskich sąsiadów. Świątynie, a zarazem miejsce pochówku króla na szczycie Nemrut miały stać się wiecznym i niezniszczalnym świadectwem potęgi jego królestwa, jednakże czas, trzęsienia ziemi oraz "gniewna dłoń nowej wiary" - Islamu, mocno nadszarpnęły jego marzenia.

     Zachód słońca nad kamiennymi głowami Nemrut wieńczy naszą podróż przez fascynujący świat Wschodniej Turcji, będącej dla jednych "lądem Noego", dla innych "rozdartym sercem Kurdystanu", dla jeszcze innych...